Tâm lý học nhận thức

1. Quá trình phát triển của Tâm lý học Nhận thức

Giai đoạn khởi đầu (trước thế kỷ 20)

Tâm lý học nhận thức có nguồn gốc từ triết học nhận thức (Plato, Descartes, Kant), với các câu hỏi về cách con người suy nghĩ, ghi nhớ và học tập.
Wilhelm Wundt (1832-1920) được xem là người đầu tiên nghiên cứu nhận thức theo hướng khoa học trong phòng thí nghiệm.

Sự nổi lên của trường phái (thế kỷ 20)

Trong nửa đầu thế kỷ 20, chủ nghĩa hành vi (Watson, Skinner) thống trị, nhấn mạnh hành vi có thể quan sát được, bỏ qua quá trình nhận thức bên trong.
Đến giữa thế kỷ 20, với sự phát triển của máy tính, tâm lý học nhận thức bùng nổ (được gọi là “Cuộc cách mạng nhận thức”).
Jean Piaget (1896-1980) phát triển lý thuyết về các giai đoạn phát triển nhận thức ở trẻ em.
Noam Chomsky (1957) phê phán chủ nghĩa hành vi trong ngôn ngữ học, mở đường cho nghiên cứu về nhận thức.
Herbert Simon, Allen Newell phát triển mô hình trí tuệ nhân tạo (AI) dựa trên nhận thức.

Giai đoạn hiện đại (từ cuối thế kỷ 20 đến nay)

Tích hợp với khoa học thần kinh nhận thức (cognitive neuroscience), sử dụng công nghệ quét não (fMRI, EEG).
Phát triển các mô hình xử lý thông tin về trí nhớ, chú ý, ra quyết định.
Ứng dụng trong trí tuệ nhân tạo, giáo dục, thiết kế giao diện người dùng (UI/UX).

2. Các quan điểm căn bản của Tâm lý học Nhận thức

Bộ não xử lý thông tin như một máy tính
1. Con người tiếp nhận, xử lý và lưu trữ thông tin theo các giai đoạn giống như một hệ thống máy tính.
Nhận thức bao gồm nhiều quá trình phức tạp
1. Các quá trình nhận thức chính: chú ý, trí nhớ, nhận thức thị giác, ngôn ngữ, giải quyết vấn đề, ra quyết định.
Trí nhớ có cấu trúc phân cấp
1. Mô hình trí nhớ Atkinson & Shiffrin (1968): Trí nhớ cảm giác → Trí nhớ ngắn hạn → Trí nhớ dài hạn.
1. Mô hình trí nhớ làm việc của Baddeley & Hitch (1974): Bộ nhớ làm việc gồm nhiều thành phần (vòng lặp ngữ âm, sổ tay thị giác-không gian, điều hành trung tâm).
Học tập diễn ra qua sự kiến tạo tri thức
1. Jean Piaget: Trẻ em học qua đồng hóa (assimilation) và điều chỉnh (accommodation).
1. Vygotsky: Học tập dựa trên tương tác xã hội (Vùng phát triển gần – ZPD).
Tâm lý con người chịu ảnh hưởng của các mô hình nhận thức
1. Các lỗi nhận thức (cognitive biases) như: Hiệu ứng mỏ neo (anchoring bias), Hiệu ứng xác nhận (confirmation bias).
1. Ra quyết định không chỉ dựa trên logic mà còn bị ảnh hưởng bởi cảm xúc, kinh nghiệm.

3. Ứng dụng thực tiễn của Tâm lý học Nhận thức

3.1. Trong Giáo dục

Thiết kế phương pháp giảng dạy dựa trên mô hình kiến tạo tri thức (constructivist learning).
Ứng dụng lý thuyết tải nhận thức (Cognitive Load Theory) để thiết kế bài giảng hiệu quả.
Phát triển kỹ thuật ghi nhớ như bản đồ tư duy, phương pháp lặp lại cách quãng (spaced repetition).

3.2. Trong Công nghệ & AI

Ứng dụng trong trí tuệ nhân tạo (AI): Mô hình nhận thức giúp phát triển chatbot, hệ thống ra quyết định.
Giao diện người dùng (UI/UX): Thiết kế phần mềm, trang web tối ưu hóa trải nghiệm dựa trên sự chú ý, nhận diện thị giác.

3.3. Trong Y học & Thần kinh học

Hỗ trợ chẩn đoán và điều trị rối loạn nhận thức như Alzheimer, ADHD.
Ứng dụng liệu pháp nhận thức-hành vi (CBT) trong điều trị trầm cảm, lo âu.

3.4. Trong Marketing & Hành vi người tiêu dùng

Nghiên cứu cách khách hàng xử lý thông tin và ra quyết định mua hàng.
Ứng dụng hiệu ứng nhận thức như hiệu ứng khan hiếm (scarcity effect) để thúc đẩy hành vi mua sắm.

Kết luận

Tâm lý học Nhận thức là một trong những trường phái quan trọng nhất của tâm lý học hiện đại. Nó không chỉ giúp hiểu sâu hơn về cách con người suy nghĩ mà còn có ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực, từ giáo dục, công nghệ, y học đến marketing.